U Žepču se oduvijek njegovao i njeguje međureligijski dijalog i suživot, a dokaz za to jeste i obitavanje Jevreja na prostorima naše opštine koji su se doselili iz Sarajeva i Travnika. Ne tako davno, desetak porodica sefardskog porijekla naseljavalo je uži krug našeg grada. Kao prvi Jevreji u Žepču spominju se Samuel Moše i Isak Havijo dok su najpoznatije porodice bile porodice: Altarac, Finci, Kabiljo, Levi, Maestro, Musafija, Pinto, Štraus i Vajler. Sinagoga je izgrađena 1903. godine preko puta sadašnje policijske stanice. Prema podacima do kojih je došao pokojni prof. Franjo Marić, autor hronologije o našem gradu, do okupacije tokom Drugog svjetsog rata u Žepču je živjelo 60 Jevreja, ali je nažalost većina stradala u logoru Jasenovac i Stara Gradiška, neki su uspjeli pobjeći, a nekolicina ih se odselila. Nakon Drugog svjetskog rata Jevrejska opština u Žepču nikada nije obnovljena.
Žepče je tada bilo autohtona sefardska zajednica sa svim njenim tradicionalnim oblicima, običajima i načinu života. Bili su najpoznatiji trgovci, zanatlije i obrtnici. Ono o čemu se jako malo zna, a svjedok je jednog vremena, jeste i Jevrejsko groblje koje datira s kraja XIX stoljeća, tačnije iz 1890. godine.
Istraživanje Mirijam Rajner govori o lokacijama groblja, načinu tretiranja i ukopavanja mrtvih, sve obrede vezane za sahranu, žalovanje i podizanje nadgrobnih spomenika. Činjenica je da su se groblja smještala pedeset lakata od najbliže nastanjene kuće jer se vjerovalo da su mrtva tijela izvor ritualne nečistoće, ali i da su ista obitavalište zlih duhova ili demona.
„Ograničen prostor groblja je često nametao neophodnost da se umrli sahranjuju jedni iznad drugih, uz pridržavanje pravila o razdaljini od šest pedalja između svakog sloja groba. Isti razmak je ostavljan i između dva susjedna groba. Unutar grobljanskog zida su također postojala određena pravila o rasporedu pojedinih grobova. Odvojen ugao groblja bio je namijenjen samoubicama, pokrštenim Jevrejima i članovima zajednice čija je prošlost smatrana za nedostojnu središnjih parcela. Često su se i muškarci i žene odvojeno kopali. Ova stroga pravila primjenjivana su pretežno u zajednicama ortodoksnih Jevreja, dok su konzervativci i reformisti bili manje rigorozni.“ M. Rajner
Kako navodi Rajner nadgrobni spomenik ima izuzetnu vrijednost i svjedoči o postepenom otvaranju jevrejskih zajednica prema nejevrejskoj okolini te o njihovom uključivanju u opšte kulturne i umjetničke tokove. To govori o njegovanju zajednice i zajedništva kao jednom od postulata kojima se vode vjernici.
U rasponu od četiri stoljeća, počevši od XV pa sve do kraja XIX stoljeća nadgrobni kamen je doživio nekoliko promjena. Nekada su osnovni ukrasi bili epitaf ispisan hebrejskim kvadratnim pismom, zidne slike drvenih sinagoga, uvođenje anagrama pa sve do bogatstva floralne dekoracije (ruže, vitice, zdjele i korpe sa voćem) upotpunjene animalnim ukrasima. Zanimljiva činjenica jeste da slike životinja često simbolizuju ime pokojnika; tako lav označava ime Leib, riba je Fischer ili Fischel dok je jelen Hirsch. Jevrejski nadgrobni spomeinici se najčešće dijele na askenaške, obično pravougaone ploče postavljene uspravno, i sefardske, kod kojih je ploča položena horizontalno. Prema obliku groba, ali i preko samog reljefa, koji može da bude sarkofag, kameni šator ili baldahin sa grobnicom u središtu, moguće je razaznati pokojnikov društveni položaj.
U Jevrejskom groblju u Žepču nalaze se 42 nadgrobna spomenika u obliku sarkofaga. Oni pletu posebnu priču o načinu života na našem prostoru. To je jedno manje groblje koje se nalazi iznad željezničke stanice kraj kojeg prolazi magistralni put M-17. Groblje postoji i svjedoči o jednom vremenu kao posljednji trag ‘žepačkog jevrejstva’.
Neformalna skupina učenika i profesora KŠC „Don Bosco“ Žepče, 2017. godine je očistila jevrejsko groblje u akciji „Learn to love“ i time odala počast ukopanima. Prilikom čišćenja, koordinaotorica projekta Maja Stojanović navodi da su zatekli svježe dogorjelu svijeću što govori o postojanju potomaka nekih od tu ukopanih.
Anesa Džinić-Odobašić, sekretar OMS Žepče
