Jevreji se prvi put u Banjaluci spominju u XVI vijeku, a najveći broj njih se doselio polovinom XIX vijeka. Riječ je o porodicama Baruh, Papo, Levi, a kasnije i Poljokan. Ubrzo osnivaju i prvu sefardsku opštinu i grade sinagoge. Sa austrougarskom okupacijom doseljavaju i Aškenazi. Oni osnivaju svoju opštinu i podižu sinagogu. Do Drugog svjetskog rata, broj jevreja u Banjaluci porastao je na 500.
Sinagoga predstavlja građevinu ili prostor u kome se Jevreji okupljaju radi molitve ili drugih društvenih aktivnosti. Molitva se ne mora vršiti samo u prostoru sinagoge, ali kako je sinagoga obično centralno mjesto okupljanja jevreja, ona je i centralni prostor zajedničke molitve.
U svakoj sinagogi može se naći Tora, kao i drugi obredni predmeti i simboli karakteristični za jevrejsku tradiciju. Sinagoge mogu biti izgrađene na različite načine, a osim molitvi, u njima se mogu održavati i predavanja, kao i druge vrste aktivnosti ili druženja.
Karakteristično za arhitekturu Aškenaske sinagoge je to da su redovi stolica okrenuti prema oltaru, a kod sefardskih sinagoga sjedišta su poredana oko prostorije okrenuta prema stolu za čitanje Tore.
Dok su sefardski jevreji u Banjaluci bili u manjem broju, svoje molitve su kratko vrijeme držali u iznajmljenom prostoru u gradu da bi svoju prvu sinagogu drvene konstrukcije podigli 1870. godine. Nalazila se na lijevoj obali rijeke Crkvene, na mjestu današnje gradske tržnice. Osam godina kasnije, spaljena je do temelja od strane Austrougara.
Izgradnju druge sefardske sinagoge lično je vodio prvi rabin sefardske opštine, rabin Jozef Nahmijas. Ona je izgrađena krajem 1880. godine u Jukićevoj ulici u samom centru grada. U sastavu sinagoge nalazio se i meldar, niža jevrejska škola, a preko puta jevrejska opština i stan za rabina. Za ovu sinagogu vezana je jedna zanimljivost koja se odnosi na položaj Aron (h)a kodeša (hebr. kovčeg), ormara u kojem se čuvaju svici Tore, a koji prema tradiciji mora biti okrenut prema Jerusalimu, kod Sefarda na južnoj, a kod Aškenaza na istočnoj strani. Prema predanju hadži Rafe Poljokana, gradnju sinaoge je tehnički bilo moguće dovršiti jedino tako da kovčeg bude okrenut prema istoku. Zatražen je savjet od Sarajevskog rabinata i oni su dozvolili da kovčeg ostane na istočnoj strani. Aškenazi su u periodu između 1900. i 1902. godine podigli svoju sinagogu koja je bila izuzetne ljepote. Bila je izgrađena na Carskom drumu, današnja ulica Mladena Stojanovića, gdje se nalazi zgrada Crvenog krsta. Služila je do Drugog svjetskog rata, kada je i srušena. Sačuvana je njena fotografija.
Godine 1934. podnjeta je molba za izdavanje dozvole za izgradnju nove zgrade jevrejske opštine, u Jukićevoj ulici, jer je postojeća bila predviđena za rušenje. Sinagoga se počela ubrzano graditi 1936. godine na istom mjestu gdje se nalazio stari hram jer se broj članova sefardske jevrejske opštine stalno povećavao i stara sinagoga je bila premala. Ovo je bio najznačajniji hram u Banjaluci koji je krajem 1936. godine, osveštao vrhovni nadrabin Kraljevine Jugoslavije, Isak Alkalaj, zajedno sa banjalučkim rabinima Konom i Atijasom i bihaćkim rabinom. U sklopu sinagoge napravljen je jevrejski kulturni dom, što je činilo jedinstvenu arhitektonsku sredinu. Ovaj sefardski kulturni centar sa sinagogom postao je mjesto okupljanja ne samo sefarda nego i aškenaza, koji su u njemu prepoznali svoju nadu u bolje sutra. Jevrejski kulturni centar imao je, osim učionice za nižu jevrejsku školu, čitaonicu sa bibliotekom, vijećnicu, prijemni salon, veliku svečanu dvoranu, više kancelarija i stan za rabina. Ono što je zanimljivo za tu sinagogu je to da ne postoji ni jedna fotografija koja je sačuvana. Postoji crtež i projekat sinagoge.
U savezničkom bombardovanju Banjaluke, u maju 1944. godine, porušena je sinagoga, a djelimično je ostao sačuvan kulturni dom. Poslije rata ostao je samo kostur zgrade.
Sve do izgradnje Jevrejskog kulturnog centra „Arie Livne“ 2014. godine nije postojao molitveni prostor za jevreje u Banjaluci. U sklopu Jevrejskog kulturnog centra nalazi se sinagoga Ilona Vajs, posvećena majci Arija Livnea, koja je stradala u logoru Aušvic tokom Drugog svjetskog rata. Smještena je u jedoj prostoriji kulturnog centra i može da primi tridesetak vjernika.
U kovčegu nalazi se Tora koja je dobijena na poklon od jevrejske zajednice Rumunije.
Osim Jevrejskog kulturnog centra „Arie Livne“ u Banjaluci više ne postoji ni jedno sačuvano materijalno nasljeđe jevreja koji su živjeli na ovom prostoru. Čak je i groblje preseljeno u zajedničku kosturnicu na Novom groblju u Banjaluci. To još više povećava značaj postojanja Jevrejskog kulturnog centra koji je otvoren za sve kulturne i obrazovne manifestacije i dešavanja koje kod nas organizuju sve vjerske zajednice.
